Zygmunt III Waza: Orły na Kremlu

Zygmunt III Waza z Orderem Złotego Runa, nawiązuje do mitologicznej opowieści o Jazonie i Złotym Runie a także do biblijnego runa Gedeona.

Wszystko zaczyna się od spotkania w 1604 w Krakowie Króla Zygmunta III Wazy z Dymitrem Samozwańcem I. Kończy hołdem ruskim 1611 w Warszawie i przeniesieniem tu siedziby Jego Królewskiej Mości.

Przysięga Zygmuntowi III Wazie wprowadzenia katolicyzmu w Rosji przez Dymitra Samozwańca I. mal. Nikolai Nevrev

W roku 1603 na jego dworze Adama Wisniowieckiego w Brahiniu pojawił się Dymitr Samozwaniec, który miał być rzekomym, cudownie ocalałym carewiczem Dymitrem, synem Iwana IV Groźnego. Wsparł go razem ze swoim stryjecznym bratem Konstantym Wiśniowieckim. Jako jeden z popierających Dymitra brał udział w jego wyprawie na Moskwę w roku 1606.

Przedstawił Dymitr Królowi plan wyprawy na Moskwę, w celu zdobycia tronu carskiego. Król Zygmunt III Waza pragną wykorzystać zamęt w Rosji wywołany sporem cara Godunowa z wielkimi rosyjskimi rodami. Dymitr znalazł więc poparcie u kilku magnatów polskich oraz w zakonie jezuitów i u nuncjusza papieskiego. Przychylność w Polsce pomogła mu znaleźć także przejście na katolicyzm (w czym wspomagał go ks. Franciszek Pomaski) i zamiar podporządkowania Cerkwi Prawosławnej Stolicy Apostolskiej. Poparcie uzyskał u Wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszecha w zamian za poślubienie przez Dymitra Samozwańca swej córki Maryny Mniszchówny i osadzenie jej jako carycy. Wojskowo wspierali go Roman Rożyński, Konstanty Wiśniowiecki i Mikołaj Struś. Od Króla Zygmunta III otrzymali ciche wsparcie, zaciężną armię kozaków mającą pomóc w obaleniu Borysa Godunowa.

W ramach przygotowania wyprawy zebrał 2500 polskich żołnierzy, do których przyłączyło się następnie 2000 kozaków dońskich. Wyruszył na wschód 15 sierpnia 1604 roku. Po przekroczeniu granic Moskowii (31 października), napotkał on opór wojsk carskich. Rozpoczęło się nieudane obleganie Nowogrodu Siewierskiego trwające od 16 listopada 1604 do 12 stycznia 1605 roku. Nowogrodu bronił wojewoda Piotr Fiodorowicz Basmanow. 31 grudnia 1604 roku pod Nowogrodem Siewierskim doszło do zwycięskiej bitwy wojsk Dymitra z armią carską dowodzoną przez kniazia Mścisławskiego. Po przegranej bitwie pod Dobryniczami koło Siewska pod 31 stycznia 1605 zmuszony był wycofać swoje siły na południe. Sytuację Dymitra poprawiło powstanie ludowe na Ukrainie Siewierskiej, oraz zajęcie przez kozaków Dońskich twierdzy w Kromach. Po zamordowaniu Borysa Godunowa. Wojska Polskie 20 czerwca 1605 roku zajęły Moskwę. Uznany przez carycę Marfę (żonę Iwana Groźnego i matkę zabitego carewicza Dymitra) za syna, Dymitra Iwanowicza. 30 czerwca 1605 Dymitr Samozwaniec I triumfalnie wkroczył do Moskwy, i 31 lipca 1605 został koronowany na cara. 17 maja 1606 poślubił oficjalnie Marynę Mniszchównę.

Koronacja Maryny Mniszchówny w Moskwie, 8 maja 1606. mal. Tomasz Dolabella

Po tej nie do końca zrealizowanej misji ruszyli Polacy po raz kolejny w latach 1608-1613 i związana była z pojawieniem się na kresach Rzeczypospolitej Dymitra Samozwańca II. Zyskał on poparcie wielu byłych rokoszan Zebrzydowskiego, w tym lisowczyków Aleksandra Lisowskiego. W sierpniu 1607 zebrał 3000 żołnierzy w Starodubie, na czele których wkroczył w granice Rosji. Wojska Dymitra pobiły wojska carskie dowodzone przez brata cara Dymitra Szujskiego w dwudniowej bitwie pod Bołchowem (10-11 maja 1608) i 24 czerwca podeszły pod Moskwę. Rozpoczęły blokadę rosyjskiej stolicy, rozłożywszy obóz w miejscowości Tuszyno.

Obóz WOJSK POLSKICH i Dymitra Samozwańca II pod Tuszynem 1608. mal. Sergei Ivanov

27 lipca posłowie polscy zawarli z Wasylem Szujskim rozejm na 4 lata, w myśl jego postanowień mieli być uwolnieni polscy zakładnicy z 1606. Ci eskortowani do granic polskich, zostali jednak odbici przez wojska Dymitra. Wśród nich była Maryna Mniszchówna, która bez większych oporów uznała za swojego zmarłego męża pierwszy raz na oczy oglądanego Dymitra Samozwańca II. Latem 1608 do obozu w Tuszynie dotarły kilkutysięczne polskie posiłki. Dymitr zgromadził tam ok. 18 000 piechoty i 2 000 jazdy, zasilanej przez kozaków zaporoskich i kozaków dońskich. Jednocześnie od wiosny 1607 operowało już w okolicach Moskwy 10. tysięczne zgrupowanie wojsk polsko-litewskich starosty uświackiego Jana Piotra Sapiehy, który za zgodą Zygmunta III miał czuwać, by rozwój sytuacji w państwie rosyjskim nie obrócił się przeciwko Rzeczypospolitej. W październiku wojska te rozpoczęły oblężenie Ławry Troicko-Siergijewskiej w Siergijew Posad, jednego z najważniejszych ośrodków prawosławia w państwie moskiewskim. Po ponad rocznym oblężeniu wojska polskie zmuszone zostały do zwinięcia oblężenia przez wojska Michaiła Skopina-Szujskiego.

Car Wasyl IV Szujski pamiętający niedawne wyprawy Wojsk Polskich i obawiający się kolejnej polskiej interwencji w sprawy Rosji zawarł 28 lutego 1609 w Wyborgu wymierzony w Rzeczpospolitą sojusz ze Szwecją.
W kwietniu do Nowogrodu Wielkiego przybyło 15 000 żołnierzy szwedzkich i najemników z Francji, Szkocji, Niemiec i Anglii. Skopin-Szujski na czele 27-tysięcznego zgrupowania wojsk szwedzko-rosyjskich podjął próbę zniesienia polskiej blokady Moskwy. 23 lipca 1609 rozbił wojska Aleksandra Zborowskiego pod Twerem, zmuszony został jednak w wyniku buntu nieopłacanych żołnierzy cudzoziemskich do zaniechania planów ataku na oblegających Moskwę Polaków.
W odpowiedzi na to Zygmunt III Waza ruszył na Smoleńsk, którego oblężenie rozpoczęło się we wrześniu 1609. Rozpoczęła się tym samym regularna wojna polsko-rosyjska. Jedną z najsilniej bronionych twierdz państwa moskiewskiego obległy wojska polsko-litewskie pod dowództwem kanclerza wielkiego litewskiego Lwa Sapiehy.
Stałe parcie wojsk rosyjsko-szwedzkich, które w styczniu 1610 zniosły oblężenie Moskwy przez wojska Dymitra II, zmusiło stronników tuszyńskich do szukania porozumienia z królem Polski.
14 lutego 1610 w obozie Zygmunta III pod Smoleńskim stanął patriarcha moskiewski Filaret, który w imieniu obozu tuszyńskiego zawarł układ o powołaniu królewicza Władysława Wazy na tron carski w zamian za zagwarantowanie wolności wyznania religii prawosławnej. Wasyl wysłał przeciwko wojskom polsko-litewskim armię swojego brata Dymitra Szujskiego połączoną z najemnymi oddziałami szwedzkimi (35 tys. wojsk). Zgrupowanie wojsk polsko-litewskich dowodzone przez hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego w sile ok. 7 tys. jazdy, wspieranej przez 200 piechurów odniosło walne zwycięstwo 4 lipca 1610 pod Kłuszynem.

Bitwa pod Kłuszynem 1610, Dextera Domini Fecit Virtutem Psalm 118, mal. Szymona Boguszewicza. Malowany olejno na płótnie około 1620 r. pod okiem Stanisława Żółkiewskiego; wymiary 600 x 600 cm. Szymon Boguszowicz pochodził z ormiańskiej rodziny. Urodził się we Lwowie pod koniec XVI wieku. Związany z cechem malarzy lwowskich. Przypisuje mu się obraz przedstawiający koronację Dymitra Samozwańca na cara 31 lipca 1605 r. W drugiej dekadzie XVII wieku został nadwornym malarzem Stanisława Żółkiewskiego, który około 1620 r. zlecił namalowanie obrazu przedstawiającego wiktorię kłuszyńską. Zmarł po 1644 r.
Obraz "Bitwa pod Kłuszynem" przedstawia zwycięstwo Stanisława Żółkiewskiego odniesione nad połączonymi siłami moskiewsko-szwedzkimi 4 lipca 1610 r. Bitwa pokazana jest z wysokości i obejmuje cały plac boju włącznie z obozami wojsk szwedzkich i moskiewskich. W górnej prawej części umieszczony obóz wojsk szwedzkich z wyraźnie widocznymi zatoczonymi wozami, poniżej niego znajduje się większy obóz moskiewski, również ograniczony wozami, ale dodatkowo zabezpieczony płotem lub kobylinami, za którymi widać ustawione oddziały strzelców. Wojska Rzeczypospolitej zajmują lewą stronę obrazu, z widocznym ustawieniem chorągwi w szachownicę, urzutowane w głąb w kilka linii. Przeważająca część jazdy polskiej to chorągwie husarskie łatwo rozpoznawalne po długich kopiach oraz charakterystycznym uzbrojeniu ochronnym, niektórzy z jeźdźców mają widoczne przymocowane do siodła skrzydła. W centrum obrazu malarz przedstawił płonącą wioskę oraz chorągwie husarskie uderzające na przeciwnika w szyku zwartym i opuszczonymi kopiami. Postać Stanisława Żółkiewskiego przedstawiona jest na wprost płonącej wioski, wyróżnia ją tylko bogatszy strój (czerwony żupan) i trzymana w ręku buława. Po stronie przeciwników w górnej części obrazu przedstawiona jest w pierwszym rzucie piechota zachodnioeuropejska ustawiona w czworoboki z pikinierami w środku, których opasują muszkieterzy, odziani w długie kolety i czarne kapelusze. Za nimi ustawiona w szachownicę jazda zachodnioeuropejska w hełmach i kirysach, z widoczną bronią palną oraz rapierami. Na obrazie autor, zapewne za sugestią samego Żółkiewskiego, przedstawił piechotę broniącą się zza płotu przed atakami husarii, muszkieterzy z pierwszych szeregów przyklękają i oddają salwę z broni palnej, płot w wielu miejscach jest juz zniszczony. Na lewym skrzydle (dolna część obrazu) przedstawione są oddziały moskiewskiej jazdy bojarskiej i strzelców w charakterystycznym uzbrojeniem w postaci wysokich czapek bądź szyszaków i długich kaftanów. W dolnym prawym rogu widoczny jeździec moskiewski w bogatym stroju, który opuszcza pole bitwy, możliwe, iż jest to jeden z głównodowodzących.
W górnej części obrazu napis łaciński - Dextera Domini Fecit Virtutem, po przetłumaczeniu brzmi - Prawica Pańska Moc Okazała. W dolnej części obrazu inskrypcja umieszczona również po łacinie opisująca ogólnie bitwę z podaniem jej daty oraz dowódców, którzy brali w niej udział.
Obraz stanowi olbrzymią wartość dla poznania staropolskiej sztuki wojennej, ale również taktyki stosowanej przez wojska zachodnioeuropejskie i moskiewskie. Malowany w prosty sposób, schematyczny, ale ułatwiający widzowi wyobrażenie, jak mogła wyglądać bitwa. Obraz znajdujący się w zbiorach Lwowskiej Galerii Obrazów prezentowany jest w dawnym klasztorze kapucynów w Olesku.

Victoria Kłuszyńska otworzyła drogę na Moskwę Wojskom Polskim.
Na wieść o tej klęsce wojsk rosyjskich wojskom Żółkiewskiego poddawały się kolejne miasta i twierdze moskiewskie. 27 lipca bojarzy w Moskwie złożyli z tronu Wasyla IV, przejmując tymczasowo władzę jako tzw. siemibojarzczina wybierając królewicza Władysława Wazy na tron carski.
3 sierpnia 1610 r. wojska Hetmana Żółkiewskiego dokonały oblężenia Moskwy stając pod jej murami, 5 na 6 września 1610 przełamując obronę miasta weszły do Moskwy, zaś 8 października 1610 Wojska Polskie zajęły Kreml. Rosja poddała się tego dnia pod panowanie Rzeczypospolitej.
Równolegle z wyprawą Żółkiewskiego w 1610 Aleksander Korwin Gosiewski na czele znacznego oddziału przeprowadził samodzielnie operację wojskową w północnej części Smoleńszczyzny, której zwieńczeniem było zdobycie twierdzy Biała. Następnie Gosiewski dotarł do Moskwy, gdzie dołączył do Żółkiewskiego.