Kolumna Zygmunta III Wazy

Kolumna Zygmunta to pierwszy w Polsce świecki pomnik stojący na otwartej przestrzeni. Ustawiono ją jesienią 1644 roku na placu Zamkowym (14 września ulokowano trzon na cokole, a 24 listopada ustawiono statuę na kolumnie). Prezentowany sztych jest najstarszym, powstałym w dwa lata po wzniesieniu pomnika, dokumentem pokazującym jego pierwotny wygląd. Miedzioryt przedstawia kolumnę od strony południowej. W dwu medalionach u dołu ryciny ukazano sceny transportu trzonu z kamieniołomów koło Chęcin i ustawiania kolumny na placu Zamkowym. Pośrodku znajduje się herb królowej Ludwiki Marii podtrzymywany przez orła i łabędzia. Po bokach kolumny putta trzymają tablice: z lewej strony z dedykacją Augustyna Locciego oraz Willema Hondiusa dla królowej, z prawej z historią powstania pomnika oraz nazwiskami jego twórców Clemente Mollego i Constantego Tencalli. Poniżej przedstawione zostały cztery tablice z cokołu pomnika (zachodnia, południowa, wschodnia i północna z nazwiskiem Daniela Tyma) z inskrypcjami sławiącymi króla Zygmunta III jako wielkiego wojownika i ojca ojczyzny.
Sygnatury dwóch twórców posągu - Clemente Mollego, rzeźbiarza bolońskiego, przebywającego w Polsce w latach 1643-1644, i odlewnika warszawskiego Daniela Tyma - zachowały się na samym monumencie. Ze sztychu Hondiusa zaś znamy nazwiska: Augustyna Locciego, wykształconego w Rzymie królewskiego architekta, scenografa dworskiej sceny operowej i projektanta rzeźbiarskiej dekoracji królewskich ogrodów, przybyłego do Polski na przełomie 1634/1635, i Constantego Tencalli, architekta włoskiego, działającego w Wilnie i Warszawie już od 1623 roku.
Zygmunt III został ukazany w koronie nazywanej szwedzką, pełnej zbroi płytowej, w zarzuconym na ramiona płaszczu i z łańcuchem Orderu Złotego Runa na piersiach. Trzyma on w prawej ręce szablę, w lewej krzyż, a jego postać opasuje pendent, na którym był zawieszany miecz u pasa. Prawdopodobnie już w 1643 roku istniał posąg królewski, który ze względów ideowych bądź uległ "przemodelowaniu", bądź został odlany na nowo w Warszawie przez Daniela Tyma pomiędzy czerwcem a sierpniem 1644 roku. Wtedy to pierwotnie trzymany przez króla miecz zastąpiono szablą, a jabłko - krzyżem. Tak więc początkowo Zygmunt III miał być przedstawiony wyłącznie jako rex armatus - obrońca wiary i poddanych, Kościoła i państwa. Po dodaniu nowych elementów stał się przede wszystkim obrońcą wiary katolickiej, a wywyższony został trzymany przez niego krzyż. Chociaż kolumna była formą upamiętnienia wybitnych mężów znaną już od starożytności (jeszcze w XVII wieku na Polu Marsowym stała kolumna cesarza Antoninusa Piusa, wystawiona ok. 161 roku p.n.e. przez jego adoptowanych synów - Lucjusza Werusa i Marka Aureliusza), w okresie nowożytnym jako pomnik prezentowała głębokie treści sakralne - ustawiano na niej figury Matki Boskiej i świętych - nie mogła więc służyć gloryfikacji człowieka świeckiego.

Zygmunt Trzeci,
Z Wolnych Wyborów Król Polski,
Z dziedzictwa, następstwo prawne Król Szwedzki,
Dla żądzy pokoju i sławy
Między monarchami pierwszy Wojnie i zwycięstwach
Nie mający drugiego
Po wzięciu Moskwy carów, stolicy z prowincjami
Rozproszeniu wojsk Odzyskaniu Smoleńska,
Po tureckiej potęgi Pod Chocimiem pokonaniu,
Czterdzieści cztery lata Rządom poświęciwszy,
Będąc czterdziestym czwartym
Sam w królów rzędzie
Wszystkim dorównał
Lub złączył się sławie
Czci i przywiązaniu
Poświęconą
Kolumnę tę Zygmuntowi III
Władysław IV
Z rodu miłości, talentów Syn
Z elekcji, porządku, szczęścia Następca,
Ze ślubów, serca i czynu
Wdzięczny Ojcu Ojczyzny
Rodzicowi najlepiej zasłużonemu
Roku Pańskiego 1643 Wystawić rozkazał,
Któremu już Sława wieniec
Potomność wdzięczności
Wiekuistość pomniki
Wystawiła, albo już dłużna.

Sigismundus III Vasa
Marmurowe tablice na kolumnie;
 I

Zygmunt Trzeci ,

Z Wolnych Wyborów

Król Polski,

Z dziedzictwa, następstwo prawne

Król Szwedzki,

Dla żądzy pokoju i sławy

Między monarchami pierwszy

Wojnie i zwycięstwach

Nie mający drugiego

Po wzięciu

Moskwy carów, stolicy z prowincjami

Rozproszeniu wojsk

Odzyskaniu Smoleńska,

Po tureckiej potęgi

Pod Chocimiem pokonaniu,

Czterdzieści cztery lata

Rządom poświęciwszy,

Będąc czterdziestym czwartym

Sam w królów rzędzie

Wszystkim dorównał

Lub złączył się sławie

II

Czci i przywiązaniu

Poświęconą

Kolumnę tę

Zygmuntowi III

Władysław IV

Z rodu miłości, talentów

Syn

Z elekcji, porządku, szczęścia

Następca,

Ze ślubów, serca i czynu

Wdzięczny

Ojcu Ojczyzny

Rodzicowi najlepiej zasłużonemu

Roku Pańskiego 1643

Wystawić rozkazał,

Któremu już

Sława wieniec

Potomność wdzięczności

Wiekuistość pomniki

Wystawiła, albo już dłużna

III

Tak w niebie jak i na ziemi

Zygmunt III

Nabożnością znamienity i orężem

W podwójnej sławie słusznie

Utwierdził się

Tu miecz tam krzyż

Nie tylko mężną,  ale i pobożną ręką

Dzierży

Tamtą walczył,

Z tem godłem zwyciężył,

Pod tym sztandarem żył

Bezpieczny, niezwyciężony, szczęśliwy,

Teraz z szczęścia,

Jakie prowincjom nadał

Pełen sławy

Na jakie w niebie zasłużył

Błogosławiony.

IV

Nie wznosi się przez posąg

Ani się przez usypanie góry utrwala

Chwała Zygmunta.

Sam on był przez się szczytem

Ani jasności od złota.

Ani mowy nabiera od spiżu

Bo był nad złoto jaśniejszy

I mocniejszy od kruszcu.

Zwycięstwo 1920

 2 września 1944 roku niemieckie czołgi niszczą kolumnę Zygmunta. Pomnik był tak długo ostrzeliwany, że zniknął z powierzchni ziemi. Był to 33 dzień Powstania Warszawskiego.